Türk sinemasında sanat filmleri

Tüm bu soruların cevaplarını İstanbul Gündemi okurları için araştırdık.

Nedir bir filmi sanat filmi yapan? Bunun herkesçe kabul edilen genel geçer bir kuralı var mıdır? Neden bazı filmler elli bin seyirciye ulaşamazken bazıları üç milyon seyirciye ulaşır? Sanat filmi kategorisindeki bir filmin gişe hasılatı rekoru kırması olası mıdır?

Tüm bu soruların yanıtlarını aramaya başlamadan önce kendi seçkim olan ve sanat filmi kategorisine girebileceğini düşündüğüm bir listeyi İstanbul Gündemi okurları için paylaşmak istiyorum:

Susuz Yaz (Metin Erksan, 1963), Gurbet Kuşları (Halit Refiğ, 1964), Sevmek Zamanı (Metin Erksan, 1965), Vesikalı Yarim (Lütfi Akad, 1968), Umut (Yılmaz Güney, 1970), Senede Bir Gün (Ertem Eğilmez, 1972), Gelin (Lütfi Akad, 1973), Canım Kardeşim (Ertem Eğilmez, 1973), Arkadaş (Yılmaz Güney, 1974), Diyet (Lütfi Akad, 1974), Tosun Paşa (Kartal Tibet, 1976), Mağlup Edilemeyenler  (Atıf Yılmaz, 1976), Kapıcılar Kralı (Zeki Ökten, 1976), Selvi Boylum Al Yazmalım (Atıf Yılmaz, 1977), Sürü (Zeki Ökten, 1978), Maden (Yavuz Özkan, 1978), Bereketli Topraklar Üzerinde (Erden Kıral, 1979), Banker Bilo (Ertem Eğilmez, 1980), Yol (Şerif Gören, 1981), Ah Güzel İstanbul (Ömer Kavur, 1981), Duvar (Yılmaz Güney, 1983),  Hakkari’de Bir Mevsim (Erden Kıral, 1983), Bir Yudum Sevgi (Atıf Yılmaz, 1984), Namuslu (Ertem Eğilmez, 1984), Züğürt Ağa (Nesli Çölgeçen, 1985), Adı Vasfiye (Atıf Yılmaz, 1985), Yılanların Öcü (Şerif Gören, 1985), Aaah Belinda! (Atıf Yılmaz, 1986), Asiye Nasıl Kurtulur (Atıf Yılmaz, 1986), Değirmen (Atıf Yılmaz, 1986), Anayurt Oteli (Ömer Kavur, 1986), Muhsin Bey (Yavuz Turgul, 1986), Ses (Zeki Ökten, 1986), Kadının Adı Yok (Atıf Yılmaz, 1987), Düttürü Dünya (Zeki Ökten, 1988), Uçurtmayı Vurmasınlar (Tunç Başaran, 1989), A Ay (Reha Erdem, 1989), Piano Piano Bacaksız (Tunç Başaran, 1990), Aşk Filmlerinin Unutulmaz Yönetmeni (Yavuz Turgul, 1990), Camdan Kalp (Fehmi Yaşar, 1990), Madde 438 (Ümit Efekan, 1990), Ateş Üstünde Yürümek (Yavuz Özkan, 1991), Gölge Oyunu (Yavuz Turgul, 1992), Cazibe Hanımın Gündüz Düşleri (İrfan Tözüm, 1992), Dönersen Islık Çal (Orhan Oğuz, 1992), Sarı Tebessüm (Seçkin Yaşar, 1992), Kız Kulesi Aşıkları (İrfan Tözüm, 1993), Gece, Melek ve Bizim Çocuklar (Atıf Yılmaz, 1993), Böcek (Ümit Elçi, 1994), İstanbul Kanatlarımın Altında (Mustafa Altıoklar, 1995), Eşkıya (Yavuz Turgul, 1996), Mum Kokulu Kadınlar (İrfan Tözüm, 1996), Hamam (Ferzan Özpetek, 1996), Tabutta Rövaşata (Derviş Zaim, 1996), Akrebin Yolculuğu (Ömer Kavur, 1997), Ağır Roman (Mustafa Altıoklar, 1997), Masumiyet (Zeki Demirkubuz, 1997), Gemide (Serdar Akar, 1998), Laleli’de Bir Azize (Kudret Sabancı, 1998), Her Şey Çok Güzel Olacak (Ömer Vargı, 1998),  Mayıs Sıkıntısı (Nuri Bilge Ceylan, 1999), Üçüncü Sayfa (Zeki Demirkubuz, 1999), Propaganda (Sinan Çetin, 1999), Renkli Türkçe (Ahmet Çadırcı, 1999), Güneşe Yolculuk (Yeşim Ustaoğlu, 2000), Dar Alanda Kısa Paslaşmalar (Serdar Akar, 2000), Filler ve Çimen (Derviş Zaim, 2001), Yazgı (Zeki Demirkubuz, 2001), Uzak (Nuri Bilge Ceylan, 2002), Martılar Açken (Bülent Pelit, 2002), Metropol Kabusu (Ümit Cingüven, 2003), Bekleme Odası (Zeki Demirkubuz (2003), Karpuz Kabuğundan Gemiler Yapmak (Ahmet Kuruçay, 2004),  Duvara Karşı (Fatih Akın, 2004), Yazı Tura (Uğur Yücel, 2004), Takva (Özer Kızıltan, 2005), Babam ve Oğlum (Çağan Irmak, 2005), Meleğin Düşüşü (Semih Kaplanoğlu, 2005), Gönül Yarası (Yavuz Turgul, 2005), Pardon (Mert Baykal, 2005), Türev (Ulşa İnaç, 2005), Eve Dönüş (Ömer Uğur, 2006), İklimler (Nuri Bilge Ceylan, 2006), Hokkabaz (Cem Yılmaz, Ali Taner Baltacı; 2006), Kader (Zeki Demirkubuz, 2006), Mavi Gözlü Dev (Biket İlhan, 2007), Pazar: Bir Ticaret Masalı (Ben Hopkins, 2007), Sis ve Gece (Turgut Yasalar, 2007), Yumurta (Semih Kaplanoğlu, 2007), Yaşamın Kıyısında (Fatih Akın, 2007), Üç Maymun (Nuri Bilge Ceylan, 2008), Issız Adam (Çağan Irmak, 2008), Pandora’nın Kutusu (Yeşim Ustaoğlu, 2008),  Devrim Arabaları (Tolga Örnek, 2008), Sonbahar (Özcan Alper, 2008), Gölgesizler (Ümit Ünal, 2008), Süt (Semih Kaplanoğlu, 2008), Hayat Var (Reha Erdem, 2008), Bal (Semih Kaplanoğlu, 2009), Başka Dilde Aşk (İlksen Başarır, 2009), Ali’nin Sekiz Günü (Cemal Şan, 2009), Kıskanmak (Zeki Demirkubuz, 2009), Çoğunluk (Önder Çakar, Seren Yüce; 2010), Kaybedenler Kulübü (Tolga Örnek, 2010), Aşk Tesadüfleri Sever (Ömer Faruk Sorak, 2010), Kosmos (Reha Erdem, 2010), Teslimiyet (Emre Yalgın, 2010), Bir Zamanlar Anadolu’da (Nuri Bilge Ceylan, 2011)…

[Liste uzatılabilir: Zerre (Erdem Tepegöz, 2012), Tepenin Ardı (Emin Alper, 2012), Yeraltı (Zeki Demirkubuz, 2012), Küf (Ali Aydın, 2012), Yozgat Blues (Mahmut Fazıl Coşkun, 2013) Hükümet Kadın (Sermiyan Midyat, 2013), Gözümün Nûru (Melik Saraçoğlu, Hakkı Kurtuluş; 2013), Kusursuzlar (Ramin Matin, 2013), Kuzu (Kutluğ Ataman, 2014), Sivas (Kaan Müjdeci, 2014), Fakat Müzeyyen Bu Derin Bir Tutku (Çiğdem Vitrinel, 2014), Kış Uykusu (Nuri Bilge Ceylan, 2014), Abluka (Emin Alper, 2015), Bulantı (Zeki Demirkubuz, 2015), Ana Yurdu (Senem Tüzen, 2015), Mustang (Deniz Gamze Ergüven, 2015), Sarmaşık (Tolga Karaçelik, 2015), Köpek (Esen Işık, 2015), Babamın Kanatları (Kıvanç Sezer, 2016), Koca Dünya (Reha Erdem, 2016), Kor (Zeki Demirkubuz, 2016), Albüm (Mehmet Can Mertoğlu, 2016), Ahlat Ağacı (Nuri Bilge Ceylan, 2018)…]  

Şimdi de bu (ilk) listeden bir top yirmi çıkaralım:

1. A Ay (Reha Erdem, 1989)
2. Anayurt Oteli (Ömer Kavur, 1986)
3. Sevmek Zamanı (Metin Erksan, 1965)
4. Muhsin Bey (Yavuz Turgul, 1986)
5. Susuz Yaz (Metin Erksan, 1963)
6. Umut (Yılmaz Güney, 1970)
7. Sürü (Zeki Ökten, 1978)
8. Selvi Boylum Al Yazmalım (Atıf Yılmaz, 1977)
9. Gelin (Lütfi Akad, 1973)
10. Aşk Filmlerinin Unutulmaz Yönetmeni (Yavuz Turgul, 1990)
11. Uçurtmayı Vurmasınlar (Tunç Başaran, 1989)
12. Masumiyet (Zeki Demirkubuz, 1997)
13. Uzak (Nuri Bilge Ceylan, 2002)
14. Bereketli Topraklar Üzerinde (Erden Kıral, 1979)
15. Gemide (Serdar Akar, 1998)
16. Kadının Adı Yok (Atıf Yılmaz, 1987)
17. Takva (Özer Kızıltan, 2005)
18. Senede Bir Gün (Ertem Eğilmez, 1972)
19. Karpuz Kabuğundan Gemiler Yapmak (Ahmet Kuruçay, 2004)
20. Çoğunluk (Seren Yüce, 2010)   

Görüldüğü gibi sanat filmleri, 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi’nden sonra artış gösteriyor. Anlaşılan askeri cunta, mevcut iktidara darbe yapmakla kalmamış; sinemacıların korteksinde sanat filmi yapan bölgeye de darbe etkisi yapmış. İşin şakası bir yana, yılda 300-400 filmin çekildiği yılların Yeşilçam piyasasından sanat filmi beklemek mucize olurdu.

Peki, Ömer Kavur’un Anayurt Oteli’ni Türk sinemasının başyapıtı yapan nedir? Ömer Kavur gibi bir ustanın elinden çıkan bu film, aynı zamanda bir roman uyarlamasıdır. Yusuf Atılgan’ın aynı adlı romanından sinemaya uyarlanmıştır. Edebiyat ve sinemanın dostluğu diye özetlenebilecek bu olgu başka pek çok sanat filminde de karşımıza çıkar: Kırgız yazar Cengiz Aytmatov’un “Kırmızı Eşarp” romanından uyarlanan Selvi Boylum Al Yazmalım filminde; Duygu Asena’nın aynı adlı romanından uyarlanan Kadının Adı Yok filminde; Orhan Kemal’in aynı adlı romanından uyarlanan Bereketli Topraklar Üzerinde filminde; İhsan Koza’nın aynı adlı öyküsünden uyarlanan Senede Bir Gün filminde…

İlk neden bu olsa gerek. İkinci ve belki de en önemli neden; filmin seyirciyi harekete geçiren bir etkiye sahip olması gösterilebilir. Filmin anti-kahramanı Zebercet; suçlarından arınmak için mahkemeyi beklemez, kendi vicdanında kurar mahkemeyi ve ucunda intihar olan karanlık bir tünelde sürdürür yolculuğunu. 

A Ay; şiirsel ve simgesel bir film: Anlatmak istediklerini, tıpkı Yunanlı yönetmen Theo Angelopoulos’un Puslu Manzaralar filminde olduğu gibi, simgeler üzerinden yaptığı göndermelerle verir seyirciye. Saklı mesajı bulup çıkarmak tabi burada seyirciye düşmektedir. Elbette böylesine durağan sanat filmlerini; hoşça vakit geçirmek, mesajı zahmetsizce almak ve hemen oracıkta tüketmek isteyen milyonların izlemesi beklenemez. 

Susuz Yaz ve Sevmek Zamanı filmlerinde kusursuz bir çevre betimlemesi vardır. Işık ve çekilecek planlar, kamera açıları milimetrik olarak hesaplanmıştır. Fakat günümüz sanat filmlerinin olmazsa olmazı; döngüsel kurgu ve flashback (hayal, çağrışım) sahneler yoktur. Olaylar tarih sırasına göre verilmiştir. Zaten döngüsel kurgu için Quentin Tarantino’nun Rezervuar Köpekleri filmini beklemek gerekecektir. Sonraki dönemlerde çekilen sanat filmlerine damgasını vuran döngüsel kurgu, bizde ya hiç kullanılmaz ya da çok abartılı olarak kullanılır.

Muhsin Bey ve Aşk Filmlerinin Unutulmaz Yönetmeni filmlerini diğerlerinden farklı kılan şey belki de, verdiği güçlü toplumsal mesajlardır. Her iki filmde de “arayış” teması, üzerinde yeşerdiği değerler zemininden kopartılmadan işlenir. Yavuz Turgul, Senede Bir Gün filminde Ertem Eğilmez’in yaptığı gibi, kahramanları eliyle geçmişin değerlerine sahip çıkar. Aşk filmleri çeken Haşmet ve batık organizatör Muhsin Bey’in kaderi ortaktır: Vefa duygusunun kurbanı olmak…

Umut filmi; çekim tekniğinin mükemmelliği yanında güçlü bir senaryo ve kusursuz bir kurgunun ürünüdür. Filmde ideal toplum düzeninin sosyalizm olduğu mesajı, seyircinin suratına çarpılmak yerine onun bilinçaltına verilir.

Sürü filmi sinemanın dahi çocuğu Yılmaz Güney’in kusursuz senaryosuyla fark yaratmayı başarmıştır. Filmde “sürü” teması, reel sürüden seyirciye dek uzanan zincirde katmanlar halinde işlenerek katmanlı filmlere öncü olabilecek yeni bir tür ortaya konmuştur.

Ömer Lütfi Akad’ın Gelin-Düğün-Diyet üçlemesinin ikincisi olan Gelin’de;  memleketinden kopup gelen insanların İstanbul cangılında var olma mücadeleleri belgesele yakın bir gerçeklikle verilir. Karşıtların birbirinin özünü içinde taşıdıkları gerçeği, zamanının ötesine geçen bir öngörüyle, seyirci faktörü dikkate alınmadan filmde işlenir. 

Uçurtmayı Vurmasınlar filminde ise olay, Barış karakterini canlandıran çocuk oyuncu Ozan Bilen’in gözünden anlatılır. Bu yaklaşım başka pek çok sanat filminde yine karşımıza çıkar. Örneğin Umut filminde toplumsal dönüşüm, arabacı Cabbar’ın gözünden anlatılır.

Pek çok sanat filminde olduğu gibi Masumiyet’te de bir aşk üçlemesiyle karşılaşırız: Hapisten çıkan Yusuf, Uğur ve onun dostu Bekir…  

Uzak filminde Rus Yönetmen Andrey Tarkovski’nin Nuri Bilge Ceylan üzerindeki etkilerini görmek mümkündür. Filmdeki boş diyaloglar Quentin Tarantino’nun, ışık oyunları ise Theo Angelopoulos’un izlerini taşır. Zaten bir yönetmenin çağının sanatçılarından etkilenmemesi de mümkün değildir. Ki, sanatın ait olduğu topluma ayna tutması gerçeği gibi sanatçı da içinde yaşadığı toplumun bir ürünü olmak durumundadır.

Uzak filmini sanat filmi yapan şey, tıpkı Sürü filminde olduğu gibi iç içe geçmiş katmanlarıdır. Sıradan bir seyircinin filmi izlerken alacağı mesajla dikkatli bir seyircinin alacağı mesaj farklıdır. Aynı yöntem Yol filminde de görülür.

Hem Gemide hem de Takva filminin en önemli özelliği güçlü oyunculuk ve diyaloglara sahip olmasıdır. Düşük bir bütçeyle, insanda klostrofobik etki yapan sabit mekânlarda çekilmiş olmalarına rağmen, her iki film de, Erkan Can’ın güçlü oyunculuğu ile öne çıkıyor.   

Düşük bütçeyle çekilen bir başka film Karpuz Kabuğundan Gemiler Yapmak… Film, sanat üretiminde “insan” faktörünün ne kadar önemli olduğunun açık bir göstergesidir. Filmde yönetmen Ahmet Kuruçay; büyük kentlerin kenar mahallelerinde, varoşlarda ya da kasabalarda yaşayan küçük insanların işlenmeyi bekleyen büyük öyküleri olduğunu adeta gözümüze sokar.     

Kurulu düzeni reddetmenin çok da kolay olmadığı temasını sürrealist bir üslupla işleyen Çoğunluk filmi, bunu hiç zorlanmadan yapar.

Yukarıdaki filmleri topluca değerlendirdiğimizde bu filmlerin kurgularının sağlam bir çatışma ve gelişme diyalektiği üzerine kurulu olduklarını söyleyebiliriz. Yani filmin olay örgüsünü meydana getiren olaylar sağlam bir neden-sonuç ilişkisi üzerinde inşa edilir.  

Rönesans filmleri olarak adlandırılan; İstanbul Kanatlarımın Altında, Eşkıya, Mum Kokulu Kadınlar, Hamam, Ağır Roman gibi bazı filmler; belki de iyi bir PR (itibar yönetimi) çalışması sayesinde, hak ettiği ilgiyi görmeyi başarmış ender sanat filmlerindendir.

Sonuçta önemli olan bir filmin, A Ay’dan Recep İvedik’e dek uzanan yelpazede nereye oturtulması gerektiğidir…

Osman Akyol / İstanbul Gündemi